Sunday 9 October 2016

ASA IKINI NI ILE YORUBA: KIKI NI ILE YORUBA

Ikini tabi kiki ni  ni ile Yoruba je ohun pataki ninu asa ile Yoruba. Awon Yoruba ko gba omo won laaye lati hu iwa omugo Kankan. Awon Baba wa bo, won ni “bi a ba bi omo ni ile ogbon, o gbodo moiran wo”.   Omo ti o ba ji loowuro lodo agabalagba ti ko si mo ohun ti o lati se yoo gba abuku. Sugbon omo ti o ji ti o ti ki gbogbo ara ile, ti o ki baba, ti o ki iya, eleyi ti kogo ja gege bi omo Yoruba gidi. Asa ikini je asa ti awon Yoruba fi nko ara won ti ko si se gba lowo eni ti a ba fi asa naa to dagba.
Bi a ba se akiyesi iran Hausa daradara, nse ni won ma n wole ki baba tabi iya won. Bi a ba si wo bi iran Ibo ti n ki baba tabi iya won, nse ni won ma ate ori ba laasan bi o se okunrin tabi obinrin won. Sugbon bi a ba wo iran omo Yoruba lookunrin nibi ti o ti n ki bab, iya tabi agbalagba, pelu idobale gbooro ni. Nwon a na ese, nwon a si faya bale, nwon a si ni “e kaaro oo”. Baba tabi iya naa yoo dahun pe “Pele o, Aremu omo Akin, o kaaro, o o jire bi?” Omokunrin ko ni kuro lori idobale titi baba tabi iya re yoo fi dake. Asa yi ti mora to be ti a fi npe awon omo Yoruba ni “Omo e kaaro, e o jii re?”
Bi o tise Pataki fun omokunrin lati ki baba tabi iya re loowuro naa lo je dandan fun omobinrin lati ki baba tabi iya loowuro bi won ba ji. Idobale ni ti omokunrin sugbon ori ikunle laa mba omobinrin. Omobinrin a kunle, a si wipe baba tabi iya, e ku aaro o. Baba tabi iya yoo dahun pe, “Apeke mi, omo Ekun to fin toritori, se daradara lo ji o?” Omobinrin gbodo duro soori ikunle naa tit obi re yoo fi pari kiki re.
Owuro nikan ko la nki eniyan ni ile Yoruba. Bi a ti n ki ara wa ku aaro, e ji re, bee laa nki ara w ape, ‘E ku osan’, ni deede agogo mejila si meji osan; ‘E ku irole ni deede agogo merin si mefa’; ‘E ku ale ni deede agogo meje ale si monkanla’. Ohun kan ti o se Pataki ninu asa ikini Yoruba ni wipe, bi o se aaro, osan, irole ati ale ni, pelu idobale fun omokunrin ati ikunle fun omobinrin la n ki awon to ba ju ni lo. Yato fun ikunle, eyi ti o wopo laarin awon omobinrin, awon kan tun wa ninu awon Yoruba t ii fi ori bale bi nwon ba nki ni. Asa iforibale tabi kaa fori ba iganna tabi igi nigba ti oju ba nkan ni yi wopo pupo laarin awon Ekiti.
Awon oyo lo ni ikunle, Ekiti lo ni iforibale. Sugbon bayi, asa iforibale yi ti n kasenile, gbogbo awon omobinrin ile Yoruba ni o maa nkunle ki awon asaaju won. Awon Yoruba tun ki ara won nigba tin won ba fe lo sun ni ale. Akoko yi ni a ma ngbo pe ‘O daaro o, ki Olorun ji wa re o, kaa ma toju orun doju iku o, tabi laayo la o ji o’.
Awon ikini Pataki miran tun wa fun igba otooto, yala ninu odun tabi fun isele ayo ati ti ibanuje. Ni igba eerun a ma nso pe, ‘e ku eerun yi, eku ogbele yi e ku ooru yi’. Ni igba ojo a maa nki nip e ‘e ku ojo yi, ku oginnitin yi tabi e ku otutu yi’. Bi o ba je akoko ti onje won ni a maa nki eniyan pe, e ku iyan, e ku aheje tabi e ku owon onje yi. Bi o ba si je akoko ti onje po ni a maa nki nip e, ‘e ku opo onje, e kun mudun-mudun, e ku imuje, e ku iwasaya’. Awon Musulumi ti n gbawe la nki pe e ku ongbe, e ku ise laada.
Orisirisi ona lo wa ti a ngba ki awon eniya ni ile Yoruba. Sugbon ma menu ba die ninu re.
A. Aboyun ile laa nki pe:
                                    E ku idura.
                                    Isokale anfani.
                                    Afon a gbo ko to wo o.
                                    A o gbo ohun iya, a o gbo tomo o.
                                    Tibi tire le o bi o.
                                    Abiwere o.
                                    Eku o ni gbo, eye o ni mo o.
B. Bi aboyun ba sese bimo re, a o ki pe:
                                    Barika, e ku ewu omo.
                                    Omo tuntun, o ku atorunbo.
                                    Mo yo fun yin o.
                                    Oluwa yoo da omo si, Oluwa yoo wo.
                                    Eku owo lomi.   
                                    Yoo loowo rere lehin.
                                    Yoo se omo kale.
                                    Oluwa a somo ni bantale.
                                    Eku owo losun o.
D. Eni ori ko yo ninu ewu la nki pe:
                                    Barika, e ku orire.
                                    E ku ewu.
                                    E ku inu ire.
                                    Bi o ba ku, ki Olorun yo ni.
E. Bi omo-owo tabi omode ba jalaisi, a o ki awon obi re pe:
                                    E pele.
                                    E ku amu-mora naa.
                                    Omi lo danu.
                                    Oluwa o nijagbe o fo
                                    Oluwa yoo pese bantale.
                                    Oluwa yoo pese ti elemi gigun.
                                    Oluwa yoo se dada miran.
                                    Olorun a so ibanuje dayo fun yin.
E. Bi odomode ba ku ninu ewu moto, iji, efuufu tabi ti ina, a o ki awon obi tabi ara re bayi pe:   
                                    E pele o, e ku ara fera ku.
                                    E ku ajalu.
                                    E ku iroju.
                                    E ku ofo.
                                    E ku afimora naa.
                                    Olorun yoo fi mo bayi.
                                    Olorun yoo ti ilekun ibanuje.
                                    Olorun o ni je ka ri iru eyi mo.
                                    Ojo a jina si ara won.
                                    Emi a jina semi o.
F. Bi enikan ba wa ninu ejo tabi aisan, a o ma kii pe:
                                    E ku wahala.
                                    E ku rigboriye.
                                    Ori a ko o yo.
                                    Inu rere a ko o yo.
                                    Edumare a da o lare.
G. Bi enikan ba padanu ohun ini re sinu ewu ina tabi effufu, a o ma kii pe:
                                    E pele o.
                                    E ku ofo.
                                    E ku adanu.
                                    Ki Oluwa fofo ra emi.
                                    Olorun ko ni je ka riru re mo.
                                    Olorun yoo fi mo be.
GB. Bi baba tabi iya to lojo lori ba ku, a o ma ki awon omo re pe:
                                    E ku aseyinde
                                    E ku inawo.
                                    E ku idele.
                                    Eyin baba tabi iya a dara.
                                    Olorun a basiri o.
                                    Baba tabi Iya a fohun rere paroko.
                                    Baba tabi Iya a moore.
I. Eni to sese kole tan to nsi i la n kip e:
                                    E ku inawo ile yi.
                                    Emi a lo o.
                                    Oluwa ko ni se e ni akota.
                                    Tire tomo ni o lo ile yi.
                                    Ile a tura o.
                                    E o ko eyi to ju yi lo o.
Bi a ti nki awon eniyan si ohun to sele naa la nki won si ohun ti won nse lowo. Ma menu ba die ninu orisirisi ona ti a ngba ki eni to n sise lowo.
A. Awon Agbe la ma n ki pe: Aroko boodun de tabi owo a ya o.
B. Awon Akope tabi Agunpe la ma nki pe: Igba a ro o tabi Emo o
D. Awon Atuko tabi Awako la ma nki pe: Oko a refo o.

E. Awon Alaro la ma nki pe: Aredu o, Areye o tabi Amugbe, ti won a si dahun pe Olokun a gbe o.
E. Awon Onidiri la ma nki pe: Oju gbooro, ti won a si dahun pe Ooya o, Iya moja a gbe o.
F. Awon Babalawo la manki pe: Aboru-boye o, ti won a si dahun pe Aboru-boye bo sise, Ifa a gbe o.
G. Awon Ode la ma nki pe: Arepa ogun, ti won a si dahun pe Arepa ntogu.
GB. Awon Alagbede la ma nki pe: Aroye o tabi Owu a ro o, ti won a si dahun pe Ogun a gbe o.
Iteriba ati iyesi ti awon Yoruba ni ni won fi ma n ki oba ati oloye, die ninu ba ti n ki wo niwonyi:
A ma n ki oba pe:
                               Kabiyesi, alase ekeji orisa.
                               Kia de pe lori.
                               Ki bat ape lese.
                               E o je ju ara iwaju o.
Awon Oloye la nki pe:
                               Ebo a fin o
                               Eru a da
                               Baba re a gbe e o.
                               E ku eto ilu.
Ori awon oba ati oloye ma n ya bi a ba nki won bayi, nitoripe a fi han pe a mo riri ipo won. Bi a ba farabale wo daadaa, a o ri wipe kikini lede Yoruba ko lopin be si ni idahun wok o si lonka. Asa yi ti wa di ajebi, ko si ohun ti o le gba a sonu lowo wa, bi o tile je wipe opo omo bibi ile Yoruba lo ti n te asa na mere sugbon “igbo kii di ka a ma mo Iroko, oja kii di ka a ma mo afin.” Bi o ti wu ki oju la to, a ko ni saimo omo Yoruba tooto lawujo nibi won gbe nki ni.

6 comments:

  1. Eku ise igbe eko ati agboye Ede Yoruba laruge,

    E jowo mo ni ibeere lori bawo gaan ni ase ma nki awon Apeja (How do we greet the Fishermen in Yoruba Language)?

    E se pupo.

    Abiodun

    ReplyDelete
  2. ESE pupo fun Eko yii... Olorun ama ranyi lowo...

    ReplyDelete
  3. Bawo ni a se nki eni ti o hun eni lowo

    ReplyDelete
  4. Eku use opolo o .ASA wa ko ni baje o.Tiwa lasa

    ReplyDelete
  5. E ku ise ede oluko e jowo bawo ni ase n ki ahunso ati idahun.

    ReplyDelete